Powiat obornicki wśród najzamożniejszych w Wielkim Księstwie Poznańskim

W roku 1846 księgarz Jan Nepomucen Bobrowicz wydał w Lipsku bardzo ciekawą publikację „Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego”, w której znajduje się wiele istotnych informacji dotyczących powiatu obornickiego w I połowie XIX wieku.

Zanim jednak je przytoczymy, warto wspomnieć, że w tym samym 1846 swoją sześcioletnią pracę na funkcji landrata (starosty) powiatowego w Obornikach kończył Henryk Emil von Gumpert (ur. 1804 w Kaliszu - zm. 1869 we Wrocławiu), zastąpiony przez Karla von Reichmeistera (1810-1860), który urzędował aż do śmierci.

O landracie Gumpercie warto wspomnieć, że był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego małżonką była poślubiona w 1833 w Gnieźnie Józefa z Nowickich Koszutska, wdowa po Ksawerym Koszutskim, a drugą Katarzyna Barbara Koczorowska herbu Rogala, córka Jana, a wnuczka wojskiego kaliskiego Kazimierza Koczorowskiego i Estery z Grudzielskich. Córką Gumperta z drugiego małżeństwa była Eugenia Emilia (1856-1895), która w 1880 poślubiła cenionego lekarza i działacza społecznego doktora Leona Szumana (1852-1920). Dała mu ośmioro dzieci, w tym pionierkę pedagogiki specjalnej Wandę Szuman (1890-1994), znakomitego psychologa prof. Stefana Szumana (1889-1972), specjalisty hodowli zwierząt prof. Jerzego Szumana (1893-1982) i ks. prałata Henryka Szumana (1882-1939), wobec którego toczy się proces beatyfikacyjny. Eugenia zmarła młodo, w wieku 39 lat, a już rok później, w 1896 Leon Szuman poślubił jej starszą siostrę, córkę landrata Gumperta z pierwszego małżeństwa z Koszutską - urodzoną w Obornikach Emilię Franciszkę (1846-1912), będącą wówczas wdową po Bolesławie Osieckim.

Wracając do „Opisania historyczno-statystycznego…” z 1846, wyłania się w nim bardzo ciekawy obraz powiatu obornickiego. Znajdował się na jego terenie jeden z dziewięciu w Księstwie mostów na Warcie, a najbliższe były w Poznaniu i Obrzycku. Warta była też głównym w powiecie szlakiem komunikacyjnym, gdyż jak czytamy: - Głównej komunikacyi lądowej w gościńcu bitym niema.

W powiecie było 29 jezior, w tym 5 uznawanych za większe. Najrozleglejszym terenem bagiennym było bagno Kończak liczące 4,4 tys. mórg magdeburskich (1 morga to 0,2553 ha), a jako najwyższe wzgórza wymieniono te w okolicach Boruchowa, Boguniewa, Bąblina, Górki i Murowanej Gośliny. Wymieniane jest też siedem dużych kompleksów leśnych: - Stobnicki, Podleski, Bombliński, Wełniański, Obornicki albo Połajewski, Ekstelski i Zielon-kowski. Ogół lasów wynosi około 80.000 morg, to jest mniej jak 1/5 przestrzeni - czytamy.

Powiat obornicki był jednym z 26 powiatów w Księstwie i miał powierzchnię 22,02 mili, co przekładało się na 6.540 włók lub 430.177 mórg. Pod tym względem zajmował czwartą lokatę w Rejencji Poznańskiej, za powiatami międzychodzkim, międzyrzeckim i kościańskim oraz dwunastą w całym Wielkim Księstwie Poznańskim (powiaty drugiej rejencji - bydgoskiej były przeważnie obszarowo większe). Aż 143 tys. mórg kwalifikowało się jako tereny bardzo urodzajne, w czym powiat obornicki wyprzedzały tylko dwa w Księstwie: inowrocławski i średzki. Powiat obornicki zaliczany był też do najzamożniejszych: - Głównem zatrudnieniem mieszkańców jest rolnictwo i chów bydła. Na końcu 1837 roku liczono w powiecie koni i źrebiąt 5.273, bydła rogatego 15.927, owiec 95.513, kóz 89, świń 7.701; w ogóle sztuk 124.503. Na jedną milę jeograficzną wypadło koni 263, bydła 796, owiec 4.771, kóz 4, świń 385; w ogóle sztuk 6.219. Powiat Obornicki należy zatem do jedenastu powiatów w Księztwie najzamożniejszych w dobytek i w ich rzędzie zajmuje dziesiąte miejsce - czytamy w opracowaniu.

Ponadto, według zawartych w nim danych, powtórzonych za badaniami Hoffmana z 1837, w powiecie żyło ponad 38 tys. mieszkańców, w tym 8.328 w czterech miastach i 29.827 w 247 wsiach i osadach, a stosunek ludności miejskiej do wiejskiej wynosił 1:3,6. Pod względem gęstości zaludnienia powiat obornicki należał do najsłabiej zaludnionych w Rejencji Poznańskiej.

Landratura mieściła się w Obornikach liczących 1,5 tys. mieszkańców, jednak główne instytucje znajdowały się w większym, zamieszkałym przez 4,4 tys. osób (w tym 1,5 tys. Żydów) Rogoźnie. Należały do nich urząd ekonomiczno-poborowy, sąd ziemsko-miejski, czy urząd pocztowy. W Murowanej Goślinie mieszkało niecałe 1,5 tys. osób, a w Ryczywole 875. Rozwój gospodarczy miast przekładał się na zaliczanie ich do odpowiednich klas pruskiego podatku przemysłowego. I tak do klasy pierwszej nie należało żadne miasto w Wielkim Księstwie, do drugiej pięć, do trzeciej 41 w tym Rogoźno, a do czwartej 99, wśród nich Oborniki, Murowana Goślina i Ryczywół.

Pod względem policyjnym powiat dzielił się na pięć okręgów: obornicki, bogdanowski, rogoziński, połajewski i murowanogośliński. Miasto Rogoźno nie należało do żadnego z wymienionych, gdyż było pod bezpośrednim dozorem landrata. Na terenie powiatu działały trzy konne stacje pocztowe, w Rogoźnie Obornikach i Murowanej Goślinie, a ponadto jedna listowa - w Ryczywole.

247 wsi i osad w powiecie obornickim należało do 34 majętności (czterech rządowych - Bogdanowo, Gościejewo, Połajewo i Dąbrówka Kościelna, dwóch gminnych i 28 prywatnych - zaliczały się do nich między innymi: majątek Ludomy należący do Lipskich, Wełna, Łukowo i Gorzewo - do Grabowskich, Bronczewo - ordynacja Raczyńskich, Objezierze - do Turnów, Ninino - do Radońskich, Rożnowo - do Baranowskich, Budziszewko - do Łubieńskich, Rudki i Wargowo - do Koszuckich oraz Lulin - do Kwileckich). Najludniejszymi, liczącymi ponad pół tysiąca osób, wsiami powiatu były Połajewo (1,3 tys.), Młynkowo (741), Boruszyn (684), Skrzetusz (557), Ludomy (556) i Gościejewo (515).

Tereny wiejskie, czyli wspomniane 34 majątki, należały do pięciu okręgów wiejskich: okręg obornicki liczył 14 majątków i 6,8 tys. mieszkańców, okręg bogdanowski - 1 majątek (rządowy) i 1,6 tys. mieszkańców, okręg rogoziński - 9 majątków i 8,4 tys. mieszkańców, okręg połajewski - 1 majątek (rządowy) i 6,6 tys. mieszkańców oraz okręg murowanogośliński - 9 majątków i 6,7 tys. mieszkańców. W majątkach były w sumie 2.904 dymy - czyli, domostwa rozumiane jako jednostki podatkowe.